काही राग कानावर पडल्याबरोबर हृदयात घर करून जातात.त्यातीलच एक राग म्हणजे हंसध्वनी! हा मूळ दक्षिण भारतीय राग असून.याची निर्मिती मुथुस्वामी दिक्षितार यांचे वडील रामास्वामी दीक्षितार (१७३५-१८१७) यांनी केली असे म्हणतात.'वातापि गणपती भजे हम' ही तिकडील लोकप्रिय रचना आहे.या रागाला उत्तर भारतीय संगीत पद्धतीमध्ये आणण्याचे श्रेय भेंडीबाजार घराण्याचे गायक उस्ताद अमान अली खान (१८८८-१९५३) यांना जाते.त्यांचे आभार मानायला हवे.कारण आज हा राग उत्तर भारतीय रसिकांचा आवडता राग बनला आहे.'लागी लगन पती सती सन' ही चीज आणि बंदिश त्यांचीच असल्याचेही सांगितले जाते.उस्ताद अमीर खान एकदा मुंबईला गेले असता, ते अमान अली खान यांना भेटले.या भेटीत त्यांनी अमान अली खान यांची वरील बंदिश ऐकली.त्यांना खूप आवडली आणि त्यांनी मोठमोठ्या सभांमधून ख्याल आणि तराण्यासह गायला सुरवात केली.त्यांच्यामुळे हंसध्वनी इतका लोकप्रिय झाला की,उस्ताद राशीद खान(रामपूर),
किशोरी आमोणकर (जयपूर-अत्रौली),पं. ए.टी. कानन (किराणा),पं. अजय चक्रवर्ती (पतियाळा),परवीन सुलताना (पतियाळा) असे उत्तर भारतीय संगीतामधील विविध घराण्याचे प्रसिद्ध गायक राग मैफिलीत गायला लागले.
हंसध्वनीशी माझी पहिली भेट नवरंग चित्रपटातील 'रंग दे दे' या गीताने झाली.त्यावेळी मी १० वर्षांचा होतो.या गाण्याने मला वेड लावले होते.रस्त्याने चालताना रेडिओवर लागले तर पूर्ण गाणे ऐकल्याशिवाय पुढे पाय निघत नव्हता.या गाण्यापायी मी घरच्यांच्या व शिक्षकांच्या अनेकदा शिव्या खाल्ल्या आहेत.त्यावेळी हा हंसध्वनी राग आहे हे माहीत पण नव्हते.संगीताचे शिक्षण विशारद पर्यंत येऊन पोहोचल्यानंतर जसे कान फुटले तसे नवनवीन रागांची झाडाझडती सुरू झाली.तेव्हा कळले की हा हंसध्वनी आहे...त्यानंतर वेड लावले ते पंडित जसराजजींच्या 'पवन पूत हनुमान' या हंसध्वनीच्या बंदीशीने.अचानक रेडिओवर ऐकली नि 'सुध-बुध खोना' काय असते ते अनुभवले. या चीजेसाठी मी पैसे जमवून ग्रामोफोन घेतला.एल.पी.रेकॉर्ड आणली आणि पारायण सुरू केले.माझ्या अनेक कार्यक्रमातून ही बंदिश मी गायिलो आहे. माहुरचे राजे मधुकरराव उपाख्य बाबुरावजी देशमुख जसराजजींचे चाहते होते.तसेच माझ्यावरही खूप प्रेम करायचे.त्यांच्या वाड्यात झालेल्या बहुतेक मैफलीत ते मला ही चीज गायला लावायचे.यवतमाळच्या नेहरू युवक केंद्राच्या संगीत विभागासाठी १९७६ मध्ये एक वाद्यवृंद रचना केली होती.या वाद्यवृंदामध्ये सतार, सारंगी,बासरी,व्हायोलिन, हार्मोनियम आणि तबला ही वाद्ये होती. आणि आर्णी (जि. यवतमाळ) येथे संगीत शिक्षक म्हणून रुजू झाल्यावर अनेक सांगीतिक उपक्रम राबविले.त्यात 'गांधर्व संगीत विद्यालयाची स्थापना' आणि त्यातील विद्यार्थ्यांचा 'वाद्यवृंद', ह्या दोन्हीसाठी केलेल्या दोन वेगवेगळ्या धून (compositions) हंसध्वनी रागावर आधारित होत्या.यात/व्हायोलिन,बासरी, हार्मोनियम,
मेंडोलीन,स्वरमंडळ, जलतरंग आणि तबला अशी वाद्ये होती.(सरोद मी स्वतः वाजवायचो.) यात इयत्ता पाच ते सातचे शालेय विद्यार्थी असल्यामुळे या उपक्रमाचे खूप कौतुक झाले होते.
उस्ताद अमीर खान यांनी गायिलेली झपतालातील'जय माता विलंब तज दे','सुब्बूलक्ष्मी (वातापि गणपती भजे हम.कर्नाटक),'किशोरी आमोणकारांची 'गणपत विघन हरन', वगैरेंसह पं. रविशंकर (सतार),उस्ताद अमजद अली खान (सरोद),पं.हरिप्रसाद चौरसिया (बासरी),'रघुनाथ सेठ (बासरी(,पं. शिवकुमार शर्मा (संतूर),उस्ताद राशीद खान,उस्ताद दिलशाद खान,परवीन सुलताना,वीणा सहस्रबुद्धे,पं. छन्नुलाल मिश्रा (दुर्गा स्तुती),उस्ताद शाहिद परवेज (यांनी सितारवर वाजवलेली एकतालातील गत अप्रतिम आहे.),पं.अजय चक्रवर्ती,पं.विश्वमोहन भट (मोहन वीणा),पं. राजन साजन मिश्र,अश्विनी भिडे देशपांडे, कौशिकी चक्रवर्ती,जयतीर्थ मेउंडी,राकेश चौरसिया (बासरी),एन.राजम आणि टी.इन.कृष्णन यांची व्हायोलिन जुगलबंदी,( ऐकण्यासारखी आहे.),ज्योत्स्ना श्रीकांत (कर्नाटक),अदनान खान (सतार),'हार्मनी' (वादक-राकेश चौरसिया,रूपक कुलकर्णी,सुनील दास,उल्हास बापट,मधु धुमाळ,संभाजी धुमाळ),परवीन गोडखिंडी (बासरी),तथागत मिश्रा (इसराज),संजीव अभ्यंकर,सिद्धार्थ मिश्रा हा सगळा अनमोल ऐवज अभ्यासकांसाठी युट्युबवर उपलब्ध आहे. या रागात हिंदी इतकीच मराठी गाणी आहेत हे विशेष.
●चित्रपट गीते...
'कजरारी मदभरी अखियां' राजकुमारी. संगीत-रोशन. चित्रपट-नौबहार (१९५२).
'जा तोंसे नहीं बोलू कन्हैया' लता,मन्ना डे.संगीत-सलील चौधरी.चित्रपट-परिवार (१९५६).
'सखी री सुन बोले पपिहा उस पार' लता,आशा.संगीत-हेमंत कुमार. चित्रपट-मिस मेरी (१९५७). 'ओ चांद जहां वो जाये' लता,आशा.संगीत-सी.रामचंद्र.चित्
'रंग दे दे' आशा,मन्ना डे. संगीत-सी.रामचंद्र.चित्रपट-नवरं
● नॉन फिल्मी...
'करम की गत न्यारी' लता.संगीत-हृदयनाथ मंगेशकर.अल्बम-चाला वाही देस (मीरा भजन).
'जय जय गणपती देवा' भक्तीगीत.गायक-कार्तिक रमण.
काव्य आणि संगीत-रामाश्रय झा. 'होरी खेले महादेव' गायक-जयतीर्थ मेउंडी. शब्द/संगीत-राकेश त्रिपाठी.
'गणेश वंदना'(कर्नाटक पद्धती) गायक-विश्वेश भट.
●मराठी...
'अखेरचा हा तुला दंडवत' लता. संगीत-आनंदघन.
चित्रपट-मराठा तितुका मिळवावा. (१९६४). 'शूर अम्ही सरदार' हृदयनाथ मंगेशकर.संगीत-आनंदघन.चित्रपट
-मराठा तितुका मिळवावा (१९६४). 'अग नाच नाच नाच राधे उडवू या रंग' सुरेश वाडकर,उत्तरा केळकर.
संगीत-विश्वनाथ मोरे.चित्रपट-गोंधळात गोंधळ (१९६८).
'जागे व्हा मुनिराज' आशा भोसले.संगीत-प्रभाकर जोग.
चित्रपट-दाम करी काम (१९७१). 'आली हासत पहिली रात' लता.संगीत-वसंत प्रभू.चित्रपट-शिकलेली बायको (१९८१)
'चांदणे शिंपीत जाशी चालता तू चंचले' आशा भोसले. संगीत-हृदयनाथ मंगेशकर.(१९६५) 'जयोस्तुते' गायक-
मंगेशकर भावंडं.संगीत-मधुकर गोळवलकर.अल्बम-जय जय महाराष्ट्र माझा. 'आस आहे अंतरी या' सुमन कल्याणपूर.अल्बम-जुळल्या सुरेल तारा (१९९०) हंसध्वनीवर आधारित.'युवती मना दारुण रण' नाटक-संगीत मानापमान.
No comments:
Post a Comment