ललित हा फार प्राचीन राग आहे.याच्या जातीबद्दल व त्यात घेतल्या जाणाऱ्या स्वरांबद्दल विभिन्न मते असून बराच वाद आहे.सध्या मात्र दोन अलग अलग ललित आहेत.एक पूर्वी थाटातून उत्पन्न होणारा कोमल धैवत असलेला ललित.दुसरा मारवा थाटातून उत्पन्न होणारा शुद्ध धैवत असलेला ललित.(मारवाआणि पूर्वी क्रमशः कर्नाटक पध्दती मधील गमनाश्रम आणि कामवर्धिनी मेलकर्ता आहे.) यातील पूर्वी थाटोत्पन्न ललित उत्तर भारतीय संगीतामध्ये जास्ती लोकप्रिय आहे.यात पंचम स्वर नसल्यामुळे याची जाती षाडव षाडव आहे.यात रिषभ,धैवत स्वर कोमल असून दोन्ही मध्यमाचा प्रयोग केल्या जातो.पण यातील मध्यम स्वर केदार,हमीर,
गौडसारंग, बिहाग,बसंत,मारुबिहाग,पुर्वी वगैरे रागाप्रमाणे येत नाही.ललित मधील मध्यम स्वराला षड्ज समजून ललितचे स्वर घेतल्यास तोडी राग स्वच्छपणे दिसतो.
ललित रागाचे वैशिष्ठय म्हणजे याच्या अवरोहात दोन्ही मध्यम पाठोपाठ घेतल्या जातात.ज्यामुळे हा राग स्पष्टपणे दिसून येतो.परज,पुरिया धनाश्री,पूर्वी,श्री हे राग पूर्वी थाटजन्य असले तरी प्रत्येकाचा गानसमय वेगवेगळा आहे.हे विशेष.थाट म्हणजे घरचा प्रमुख व राग म्हणजे त्याची वेगवेगळ्या स्वभावाची पण एकमेकांशी घट्ट जुळलेली मुले...असेच काहीसे! ललीतचा गानसमय प्रातःकाल आहे.वादी स्वर शुद्ध मध्यम व संवादी स्वर षड्ज आहे.हा एक मध्यम स्वर प्रधान राग आहे.ललित नाव 'ललिता' शब्दापासून आले असावे.ज्याचा अर्थ कोमल,आकर्षक,सुंदर,मधुर आवाजाचा/ची वगैरे...
कोणत्याही रागाच्या स्वरांशी मैत्री करण्याचा सोपा उपाय म्हणजे चित्रपट गीते.चित्रपट संगीतामध्ये प्रयोग केल्या जाणारे राग व मैफलीत गायक/वादकांद्वारे शास्त्रीय संगीत ऐकणे हे शास्त्रसार समजून घेण्यास उपयोगी पडते.हा माझा ऑर्केस्ट्रातील वावरामुळे अनुभव आहे.
शास्त्रीय संगीत शिकत असताना ललित राग शिकलो.पण भिडला तो पंडित जसराज यांच्या 'रतनारे नैनो में मोहन की मूरत' या झपतालातील चिजेने,संगीत मृच्छकटिक नाटकातील पंडित जितेंद्र अभिषेकींनी गायिलेल्या 'हे सखी शशी वदने' या नाट्यगीताने,आणि नंतर जगजीत सिंगच्या १९७९ मध्ये आलेल्या 'come alive' अलबम मधील सईद राही यांच्या 'कोई पास आया सवेरे सवेरे' या गझलच्या बंदीशीने... अगदी पार वेडे केले होते.दहा मात्राचा झपताल न वापरता फक्त पाच मात्रा वापरून ही बंदिश बनविली होती. त्यातही सुरवातीलाच गांधाराला षड्ज करून ललीतमध्ये भूपाची छाया दाखवत घेतलेला आलाप,मधील गिटार सोबतचे 'नोटेशन' सगळंच अफलातून होतं ! तेव्हापासून मी ललिताच्या जो प्रेमात पडलो तो आजतागायत.
काही गुणीजणांचा थाट या प्रकारावर/बद्दल आक्षेप आहे.ते म्हणतात थाटाच्या कितीतरी अगोदर राग अस्तित्वात आले.राग गायिल्या जातात,थाट नाही.त्यामुळे थाटाला जनक म्हणनेच मुळात चूक असून,राग एक निश्चित स्वरसमूह असून त्या अंतर्गत थाट येत असतो.तसेच थाट पद्धतीत अनेक विसंगती दिसून येते.त्यामुळे थाटापेक्षा रागांग प्रकार योग्य वाटतो.प्रत्येक रागाची एक विशेषता असते.ओळख असते.
ज्यामुळे तो ओळखल्या जातो.ही विशेषता थाट पद्धतीमध्ये नेहमी दिसत नाही.
उस्ताद बडे गुलाम अली खान, पं. डी. व्ही. पलुस्कर, उस्ताद विलायत खान, उस्ताद अमीर खान, पं.रवी शंकर, कुमार गंधर्व, पं. मणी प्रसाद, किशोरी आमोणकर,पं जितेंद्र अभिषेकी, इंद्राणी मुखर्जी, पं. जगदीश प्रसाद, परवीन सुलताना, पं. जसराज, पं. भीमसेन जोशी,पं.अजय चक्रवर्ती,उस्ताद राशिद खान,पं. हरिप्रसाद चौरसिया,डॉ.अश्विनी भिडे, पं. निखिल बॅनर्जी, पं.उल्हास कशाळकर, पं. व्यंकटेश कुमार, पं. राजन साजन मिश्र, पं. विजय कोपरकर, पं. रॅम कुमार मलिक,समित मलिक, उस्ताद मशकुर अली खान वगैरे गायक/वादकांनी सादर केलेला ललित युट्युबवर उपलब्ध आहे.
● हिंदी,उर्दू...
'प्रीतम दरस दिखाओ' लता. चित्रपट-चाचा जिंदाबाद, संगीत-मदन मोहन (१९५९).
'तू है मेरा प्रेम देवता' मन्ना डे,रफी.चित्रपट-कल्पना, संगीत-ओ.पी.नैय्यर (१९६०)
'एक शहनशाह ने बनवा के हसीं ताजमहल' लता,रफी. चित्रपट-लीडर, संगीत- नौशाद (१९६४).
फारसी गझल...झकेरीया राहीं.चित्रपट-लीडर (१९६४)
'तू है सरापा ताजमहल' गायक-उस्ताद नजाकत अली, सलामत अली.चित्रपट-ताजमहल (पाकिस्तान).संगीत-निसार बजमी (१९६८).
'बडी धीरे जली रैना भी' रेखा भारद्वाज. चित्रपट-इश्किया, संगीत-विशाल भारद्वाज (२०१०).
'साच कहूँ सून ले सभई' गायक-भाई संदीप सिंग हजुरी रागी, पंजाबी.गुरुबानी.
'कोई पास आया सवेरे सवेरे' गायक/संगीतकार-जगजीत सिंग. उर्दू गझल.
● मराठी...
'ते माझे घर,ते माझे घर,जगावेगळे असेल सुंदर' आशा.संगीत-सुधीर फडके, चित्रपट-पोष्टातील मुलगी (१९५४).
'विनायका हो सिद्ध गणेशा' गायक-रामदास कामत, संगीत-विश्वनाथ मोरे.नाटक-दार उघड बया दार उघड.
'हे सखे शशी वदने' गायक-पंडित जितेंद्र अभिषेकी. नाटक-संगीत मृच्छकटिक.
-----------------------------------------------------------------------
दैनिक उद्याचा मराठवाडा,'नक्षत्र' पुरवणी, रविवार दि. ७ जानेवारी २०२४.
