गौडसारंग हा एक अत्यंत गोड असा राग आहे.पण याचे नाव मात्र अत्यंत चुकीचे आहे.कारण ज्याप्रमाणे मधमाद सारंग, शुद्ध सारंग, मियाँ की सारंग, बड़हंस सारंग, सामंत सारंग, वृंदावनी सारंग, लंकादहन सारंग इत्यादी रागांमध्ये 'सारंग अंग' दिसते.तसे या रागात कुठेही सारंग अंग दिसत नाही.जसा 'गोरख कल्याण' मध्ये कल्याण, 'बैरागी भैरव' मध्ये भैरव दिसत नाही,अगदी तसा! खरे तर पूर्वांगात गौड व उत्तरांगात कल्याण दिसत असल्यामुळे या रागाचे नाव 'गौड कल्याण' असायला हवे. या रागाच्या गानसमयावर सुद्धा विविध मते आहेत.नावात सारंग असल्यामुळे हा राग दिवसाच्या तिसऱ्या प्रहरी गावे असे एक सर्वमान्य मत व कल्याण अंग असल्यामुळे रात्रीच्या प्रथम प्रहरी गायिल्या जायला हवा हे दुसरे मत. हा शास्त्रानुसार कल्याण थाटातील मानल्या गेल्यामुळे दुसरे मत अधिक योग्य वाटते.महत्वाचे म्हणजे सारंग रागात जे दोन स्वर वर्ज आहेत तेच यात वादी संवादी आहेत. म्हणजे गांधार वादी व धैवत संवादी! प रे ही स्वरसंगती या रागाला स्पष्टपणे दाखविते.ग रे म ग, प रे सा इतक्या स्वरांवरून गौड सारंग राग आपले पूर्ण रुप दाखवितो.हा पूर्णतः वक्र स्वरूपाचा राग आहे.दोन्ही मध्यम लागणारे छायानट, केदार, कामोद वगैरे राग यात डोकावण्याची शक्यता असल्यामुळे हा राग गाताना अतिशय सावधपणे गावा लागतो.कदाचित यांच्यापासून बचाव करण्यासाठीच गौड सारंग रागाचे चलन वक्र ठेवले असावे.यात ख्याल,धृपद, तराणा या गानप्रकार गायिल्या जातात.प्राचीन ग्रंथकार कामोद,केदार,आणि हमीर प्रमाणे गौड सारंग रागाला बिलावल थाटजन्य राग मानतात.कारण तेव्हा या रागात तीव्र मध्यम लागत नव्हता. जेव्हा पासून दोन्ही मध्यमांचा प्रयोग व्हायला लागला, तेव्हापासून याला कल्याण थाटातील मानायला लागले.काही संगीत तज्ज्ञ याला 'दिवसाचा बिहाग' असे संबोधतात. एकूण स्वरूप बघता काही प्रमाणात ते योग्यही वाटते.दक्षिणेतील पंडित सुब्बाराव यांच्या 'रागनिधी' या ग्रंथानुसार गौड सारंग सारखा एकही राग दक्षिणेत नाही.परंतू शंकराभरणम् मधील काही राग याच्याशी मिळते-जुळते असल्याचे तामिळचे कृति मुद्दु कुमारय्यन यांचे म्हणणे आहे.
ज्या लोकसंगीतामधून शास्त्रीय संगीत निर्माण झाले त्या संगीताला जन सामान्यांपासून दूर ठेवण्यास वेदकाळापासूनच सुरवात झालेली दिसून येते.'सामवेद' याचे जिवंत उदाहरण आहे.सरस्वती नदीच्या काठावरील परिसरात वस्ती करून राहणाऱ्यांना काही ऋचा स्फुरल्या.त्या 'ऋग्वेद' म्हणून ओळखल्या जातात.नंतरच्या काळात 'अथर्ववेद' झाले. नंतर दोन्ही वेदांतील काही ऋचांच्या चालीवरून 'सामवेद' सिद्ध झाला.सामवेदातील ऋचा स्वतंत्र नाही.दोन्ही वेदातील ऋचा म्हणण्याचे तंत्र सामवेदात विकसित झाले.
(सामवेद म्हणजे केवळ गायिलेल्या गानांचा संग्रह नव्हे, तर ज्यावर गायनाची आलापी अभिप्रेत आहे, ज्यात उदात्तादी स्वर आहेत, अशा ऋक्-मंत्रांचा संग्रह होय.सामवेदाला फक्त पदपाठ आहे अन्य विकृतिपाठ नाहीत. अशा सामवेदाचे पूर्वार्चिक व उत्तरार्चिक असे दोन भाग आहेत. पूर्वार्चिकालाच छंद-आर्चिक म्हटले जाते. ‘आरण्य’ या नावाने प्रसिद्घ असलेला भागसुद्घा यात अंतर्भूत आहे. पूर्वार्चिकामध्ये मुख्यतः अग्नी, इंद्र, सोम यांच्या स्तुतिपर मंत्रांचा समूह आहे. यावर आधारलेल्या गायनांच्या संग्रहाला ‘गामगेय’ किंवा ‘गेय-गान’ अशी संज्ञा आहे.) ते संस्कृत भाषेत असल्यामुळे जन सामान्यांना त्याचा लाभ घेता येत नव्हता.नंतरच्या काळात राजे-रजवाडे,बादशहा,नबाब यांच्या दरबारात शास्त्रीय संगीत बंदिस्त झाले.म्हणूनच बोलपटाची सुरवात होऊन त्यात गाणी यायला लागल्या बरोबर लोकप्रिय व्हायला लागली,ती आजतागायत लोकप्रियतेच्या शिखरावर आहे. (चित्रपट गीतांना शास्त्रीय संगीतातील पंडित/उस्ताद 'हलके संगीत' म्हणून हिणवतात.पण मला तरी यात हलकेपणा दिसत नाही.लता,रफी,आशा,किशोर वगैरे गायकांच्या प्रमाणे गाण्यासाठी व रागावर आधारित धून बनविण्यासाठी शास्त्रीय संगीताचा प्रचंड अभ्यास, असामान्य प्रतिभा आणि क्षमता आवश्यक असते.) स्वातंत्र्य मिळाल्या नंतर आकाशवाणीच्या माध्यमातून काही प्रमाणात शास्त्रीय संगीत जनसामान्यांपर्यंत पोहोचायला लागले.तरी त्याचा वेग चित्रपट संगीताच्या मानाने एकदमच कमी होता. माझी अनेक विधाने उस्ताद,पंडितांना पचणार नाहीत.पण हे कटू सत्य आहे.असो!
पंडित डी. व्ही.पलुस्कर, पंडित सी.आर.व्यास, कृष्णराव शंकर पंडित, पंडित भीमसेन जोशी, कुमार गंधर्व,उस्ताद निसार हुसेन खान, उस्ताद अमानत अली खान, उस्ताद सरफराज हुसेन खान, उस्ताद गुलाम हुसेन खान, आफताब-ए-मौसिकी फैय्याज खान, उस्ताद युनूस हुसेन खान, यशवंतबुवा जोशी, पंडित मल्लिकार्जुन मन्सूर, पंडित रामाश्रय झा, पंडिता किशोरी आमोणकर, पद्मा तळवलकर, उल्हास कशाळकर, यांनी गायिलेला व पंडित रविशंकर (सतार),उस्ताद अली अकबर खान (सरोद), यांनी सादर केलेला गौड सारंग अभ्यासनीय आहे.
या रागाच्या वक्र प्रवृत्तीमुळे शास्त्रीय संगीत सोडले तर नाट्यगीत,चित्रपट गीत,भावगीत,भक्तीगीत वा गझल या प्रकाराशी फारशी सलगी केलेली दिसत नाही.जी काही थोडी-फार जवळीक साधली ती खालील हाताच्या बोटावर मोजता येईल इतक्या,त्याही जुन्या संगीतकारांच्या रचना खाली देत आहे.
● चित्रपट गीते...
'देखो जादु भरे मोरे नैन' गीता दत्त. चित्रपट-आसमान, संगीत-ओ.पी.नैय्यर (१९५२).
'रितु ऐ रितु जाए' लता,मन्ना डे. चित्रपट-हमदर्द, संगीत-अनिल विश्वास (१९५३).
'झुला झुलो रे झुलना झुलाऊं' लता. चित्रपट-एकादशी, संगीत-अविनाश व्यास (१९५५).
'लहरों में झूलूं' आशा भोसले. चित्रपट-समाज, संगीत-एस.डी. बर्मन (१९५५).
'वो दखें तो उनकी इनायत' आशा भोसले,किशोर कुमार. चित्रपट-फंटूश, संगीत-एस.डी. बर्मन (१९५६).
'ना दिर दीम' लता. चित्रपट-परदेसी, संगीत/अनिल विश्वास (१९५७).
'अल्ला तेरो नाम ईश्वर तेरो नाम' लता. चित्रपट-हम दोनो, संगीत- जयदेव (१९६१).
'कुछ और जमाना' मीना कपूर. चित्रपट-छोटी छोटी बातें, संगीत-अनिल विश्वास (१९६५).
● गैर-फिल्मी...
'भूली बिसरी चंद उम्मीदें चंद फसाने याद आए' -मेहदी हसन.
'दैरो हरम में बसने वालों' -जगजीत सिंग.अल्बम-फेस टू फेस.
'सावन रुत आए देखो बलम' सुलतान खान,चित्रा. अल्बम-पिया बसंती (२०००).
-----------------------------------------------------------------
दैनिक उद्याचा मराठवाडा,'नक्षत्र' रविवार पुरवणी, २६/११/२०२३
