मैत्री दिनाच्या हार्दिक शुभेच्छा...

 

राग-रंग (लेखांक १८) #पहाडी.

     आपले शास्त्रीय संगीत लोकसंगीमधून निर्माण झाले आहे.संगीत तज्ज्ञ आणि शास्त्रकारही ही बाब मान्य करतात.लोकसंगीत अविकसनशील आहे असे मानणे अत्यंत चूक आहे.आपल्या संगीताचे ते अभिन्न अंग आहे.प्रत्येक काळातील तत्कालीन परिस्थितीचे,प्राकृतिक प्रवृत्तीचे,विकासाचे ढोबळ रूप लोकसंगीताने जपले आहे.वास्तविक पाहता संगीताच्या दोन्ही रुपात (लोकसंगीत/शास्त्रीय संगीत) अप्रत्यक्षपणे देवाण-घेवाण सुरूच असते.त्यामुळेच अनेक राग आपल्याला लोकप्रिय सुरावटींचे स्मरण करून देत राहतत्.आणि म्हणूनच लोकसंगीतामध्ये अनेक प्राचीन राग जसेच्या तसे दिसतात.,टप्पा,ठुमरी सारखे अनेक प्रकार लोकसंगीतामधून आलेले आहेत.पूर्वीच्या काळी ख्याल गायन शास्त्रसम्मत नव्हते.पण आज मात्र ते लोकप्रियतेच्या शिखरावर आहे.म्हणूनच शास्त्रीय संगीत रुपी वृक्षाची मुळे लोकसंगीत आहे असे म्हणावे लागते.

     पहाडी राग मूलतः काश्मिरी लोकसंगीताचा सरळ राग आहे.कोणी याला 'धून' म्हणतात.राजस्थानातील 'मांड' आणि हिंदी पट्टयातील 'पिलू' रागाप्रमाणेच हा ही क्षुद्र प्रवृत्तीचा मानल्या जातो.सुगम संगीतामध्ये हा विशेष करून लोकप्रिय आहे.याला विशिष्ठ आरोहावरोहत बांधणे कठीण आहे.तरी पण कुशल गायक वादक यात बाराही स्वरांचा प्रयोग करून उच्च कोटीला पोहोचवू शकतात. मंद्र ससप्तकातील धैवत हा पहाडीमध्ये म्हत्वाचा स्वर आहे.हा अतिशय मनमोहक राग आहे.याचे सौंदर्य त्याच्या नाजूकपणात आहे.पं. शिवकुमार शर्मा यांनी संतुरवर छेडलेला पहाडी 'माझ्या जिवीची आवडी' आहे. हा यमन,दरबारी,मल्हार, वगैरेसारख्या प्रमुख राग नाही.पण याचा गोडवा काही औरच आहे.

      पहाडी बिलावल थाटोत्पन्न मानतात.भूप,देशकार,शुद्ध कल्याणमध्ये जे स्वर लागतात तेच स्वर मध्यमाला षड्ज करून गायिले की पहाडी राग दिसतो.याला ठराविक असा गानसमय नाही.दिवस रात्रीच्या कुठल्याही प्रहरी हा गोडच वाटतो.काव्यातील वेगवेगळे भाव व्यक्त करण्यासाठी पहाडी अतिशय योग्य राग आहे. झिंझोटी प्रमाणेच या रागातही भरपूर गाणी आहेत.

      ● पहाडी रागावर आधारित चित्रपट गीते...

'जवां है मोहब्बत, हसीं है जमाना',नूरजहां

चित्रपट-अनमोल घड़ी.

'सुहानी रात ढल चुकी ना जाने तुम कब आओगे',रफी.चित्रपट-दुलारी.

'जो वादा किया वो निभाना पडेगा',रफी लता.

चित्रपट-ताज महल.

'ना मारो नजरिया के बान',लता.चित्रपट-पहली झलक.

' दिन हैं बहार के, तेरे मेरे इकरार के',   चित्रपट-वक्त

'कौन आया की निगाहों में चमक जाग उठी', आशा.चित्रपट-वक्त.

'दो दिल धडक रहे हैं और आवाज एक है',तलत महमूद,आशा.चित्रपट-इंसाफ.

'मेरी आंखों में बस गया कोई रे',लता.चित्रपट-बरसात.

चल उड जा रे पंछी के अब ये देश हुआ बेगाना',मोहम्मद रफी. चित्रपट-भाभी.

'सखी री मेरा मन उलझे तन डोले',लता.चित्रपट-

'शाम ढले खिड़की तले तुम सीटी बजाना छोड़ दो',

चित्रपट-अलबेला

'लग जा गले फिर ऐसी हसीं रात हो ना हो',लता.

चित्रपट-वह कौन थी

 'ओ दरवाजे के मुसाफिर, हम को भी साथ ले ले',मोहम्मद चित्रपट-उड़न खटोला.

'दो सितारों का ज़मीन पर है मिलन आज की रात',रफी

लता.चित्रपट-कोहिनूर.

'तुम अपना रंज-ओ-ग़म, अपनी पशेमानी मुझे दे दो',जगजीत कौर.चित्रपट-शगुन.

'पर्बतों के पेड़ों पर, शाम का बसेरा है',रफी, सुमन कल्याणपूर.चित्रपट-शगुन.

'वृंदावन का कृष्ण कन्हैया',रफी लता.चित्रपट-मिस मैरी.

'इशारों इशारों में दिल लेने वाले',रफी आशा.

चित्रपट-कश्मीर की कली.

'सुन री सखी मोहे सजना बुलाएं',लता.चित्रपट-नागिन

'तस्वीर बनाता हूं, तस्वीर नहीं बनाती',तलत महमूद.

चित्रपट-बारादरी

कोई प्यार की देखे जादूगरी',लता,रफी.चित्रपट-कोहिनूर.

'चौदहवीं का चांद हो, या आफताब हो',रफी.चित्रपट-चौदहवीं का चांद.

'दिल तोड़ने वाले, तुझे दिल ढूंढ रहा है', लता,रफी. चित्रपट-सन ऑफ इंडिया.

'वो दिल कहां से लाऊं तेरी याद जो भूला दे',लता.

चित्रपट-भरोसा.

'आज की रात मेरे दिल की सलामी ले ले',मोहम्मद रफी.

चित्रपट-राम और श्याम.

'अरे जा रे हट नटखट ना छेर मेरा घूंघट', आशा,महेंद्र कपूर,रामचंद्र चितळकर.चित्रपट-नवरंग.

'निले गगन के तले धरती का प्यार पले',महेंद्र कपूर.चित्रपट हमराज

'चाहूँगा मैं तुझे सांझ सवेरे',मोहम्मद रफी.चित्रपट-दोस्ती

''ओ मोरा नादान बालमा ना जाने दिल की बात',लता.

चित्रपट-उजाला.

'तू इस तरह से मेरी जिंदगी मे शामिल है',रफी. चित्रपट-आप तो ऐसे न थे.

'जाने क्या ढूंढती रहती हैं',रफी. चित्रपट-शोला और शबनम.

 'आ जा रे, आ जे रे ओ मेरे दिलबर आजा',नितिन मुकेश.

चित्रपट-नूरी

'सावन का महीना, पवन करे सोर',मुकेश.चित्रपट-मिलन.

'दिल करादा, ओ यारा दिलदारा मेरा दिल करादा',महेंद्र कपूर, बलबिर,जोगिंदर सिंग लुथ्रा.

चित्रपट-आदमी और इंसान.

'दिल पुकारे आ रे आ रे आ रे', रफी लता.चित्रपट-ज्वेल थीफ.

'कभी कभी मेरे दिल मे खयाल आता है',मुकेश.चित्रपट-कभी कभी.

'ये शाम मस्तानी',किशोर कुमार.चित्रपट-कटी पतंग.

'कोरा कागज था ये मन मेरा',किशोर कुमार.चित्रपट-आराधना.

'दिल पुकारे आ रे आ रे आरे',रफी,लता.चित्रपट-आराधना.

'ये दिल और उनकी निगाहों के साये',लता.चित्रपट-प्रेम पर्बत.

'चलो दिलदार चलो चांद के पार चलो',लता.लता.चित्रपट-पाकिजा.

'सुहानी रात ढल चुकी, ना जाने तुम कब आओगे',रफी.

चित्रपट-दुलारी.

'कैसे जिऊंगा मैं',अनुराधा पौडवाल,जॉली मुखर्जी.चित्रपट-साहिबां.

'आईना वो ही रहता है चेहरे बदल जाते है',लता.चित्रपट-शालिमार.

'पत्ता पत्ता बुटा बुटा हाल हमारा जाने है',लता,रफी.चित्रपट-एक नजर.

'आज मौसम बडा बेईमान है', रफी.चित्रपट-लोफर.

'बहारों मेरा जीवन भी संभालो',लता.चित्रपट-आखरी खत.

'पीतल की मोरी गागरी, दिल्ली से मोल मंगाई रे',परवीन सुल्ताना मीनू पुरषोत्तम.चित्रपट-दो बूंद पानी.

'तेरे मेरे होठों पे, मीठे मीठे गीत मिटावा',लता,बाबला मेहता.चित्रपट-चांदनी.

'देखा एक खव्वाब तो ये सिलसिले हुए',लता,किशोर.

चित्रपट-सिलसिला.

'करवटें बदलते रहे सारी रात हम',लता,किशोर कुमार.चित्रपट-आपकी कसम.

'हुस्न पहाडों का क्या कहना', लता,सुरेश वाडकर.राम तेरी गंगा मैली.

'तेरे बिन नहीं जीना ढोलना',लता.चित्रपट-कच्चे धागे.

'संदेसे आते है', रुपकुमार राठोड,सोनू निगम. चित्रपट-बॉर्डर.

● उर्दू गझल...

'बात करनी मुझे मुश्किल कभी ऐसी तो न थी', -मेहदी हसन.

'दिल मैं इक लहर सी उठी है अभी', 'बहारों को चमन याद आ गया है' -गुलाम अली.

'ऐ मेरे हमनशीं चल कहीं और चल' -मुन्नी बेगम.

'सात सुरों का बहता दरिया तेरे नाम' -परवेज मेहदी.

'हम तो है परदेस मे देस मे निकला होगा चांद' -जगजीत सिंग.

● भजन,ठुमऱ्या,अभंग,गीत...

'घनश्याम हृदय के आंगन में कब आओगे' (भजन) -सी.एच. आत्मा.

'तेरे भरोसे हे नंदलाला' (भजन) -मोहम्मद रफी.

'आख नाल आख खैन दे' (गीत)- मेहदी हसन.

'पायो जी मैंने राम रतन धन पायो'(भजन)-डी.वी.पलुस्कर.

'सैंय्या बिना घर सूना' (ठुमरी) -नजाकत-सलामत अली.

'बागों में पडे झुले'-बरकत अली,गुलाम अली.

'मोरी छोडो गगरिया शाम'(ठुमरी) -लक्ष्मीशंकर.

'रंगी सारी गुलाबी चुनरिया'(ठुमरी) -शोभा गुर्टू.

'लागी रे मनवा मे चोट'

'माये नि मेरिये' (गीत) -मोहित चौहान.

●नाट्यगीते...

'खरा तो प्रेमा'

'नाचत ना गगनात नाथा' 

'विराट ज्ञानी' 

'रुणानुबंधाच्या जिथून पडल्या गाठी' 

'मजवरी तयाचे प्रेम' 

●मराठी गीते...

'दिसते मजला सुखस्वप्न नवे' -अनुराधा पौडवाल.

'जाग रे यादवा', सुमन कल्याणपूर. चित्रपट-प्रेम आंधळे असते.

'त्या तिथे पलीकडे',मालती पांडे. चित्रपट-लाखाची गोष्ट.

'ऐसा महिमा प्रेमाचा' -रतीलाल भावसार.

'कशी रे तुला भेटू मला वाटे लाज' -मालती पांडे.

'थंडगार ही हवा त्यात तू जवळ हवा',आशा भोसले.

'बगळ्यांची माळ फुले' -वसंतराव देशपांडे.

'कृष्णा पुरे न थट्टा' -माणिक वर्मा.

'घन नीळा लडिवाळा' -माणिक वर्मा.

'असा मी काय गुन्हा केला' -आशा भोसले.चित्रपट-एक धागा सुखाचा.

'सहज सख्या एकटाच येशी सांजवेळी' -आशा भोसले.

'सखी शेजारीणी तू हसत रहा' -अरुण दाते.

'माझिया प्रियाला प्रीत कळेना' -शोभा गुर्टू.

'असा मी काय गुन्हा केला' -आशा भोसले.

'राम रंगी रंगले मन' -भीमसेन जोशी.

'चल उठ रे मुकुंदा झाली पहाट झाली' -सुमन कल्याणपूर.

'केशवा माधवा तुझ्या नामात रे गोडवा' -सुमन कल्याणपूर.

'फुलले रे क्षण माझे', -आशा भोसले.

------------------------------------------------------------------------

'नक्षत्र' पुरवणी.दैनिक उद्याचा मराठवाडा.रविवार दि.६ ऑगष्ट २०२३.