सखी मन लागे ना'...एकदम संगीत विद्यालयातील विद्यार्थी दशेतील 'ते' दिवस आठवले.हा बागेश्रीतील मोठा ख्याल व 'कौन गत भई' छोटा ख्याल इतकेच...त्या वेळी ख्यालातील शब्दांचा अर्थ कळण्याचे दिवस नव्हते.अर्थ समजावून सांगण्याची गरज वाटणारे शिक्षकही नव्हते.आणि समजा समजावून सांगितला तरी तो कळण्याचे वय पण नव्हते. दुसऱ्या परीक्षेला बसणाऱ्या कुमार वयातील मुलाला 'सखी मन लागे ना' कसे कळणार?
जेव्हा संगीतकार म्हणून मी काम करायला लागलो तेव्हा मला बागेश्री रागाचा आवाका कळला. मला बागेश्री राग एखाद्या एकत्र कुटुंबातील आबालवृद्धांचे लाड पुरविणाऱ्या कुटुंब प्रमुखासारखा वाटतो.पाण्याचे जसे आहे ना? 'जिस मे मिलाओ वैसा',तसे बागेश्री रागाचे आहे.कोणत्याही 'रसा'तील गाणे असो वा शास्त्रीय संगीतातील गायक/वादक असो. तो त्यांच्याशी एकरूप होणारच.ज्यांचा जसा वकूब असेल तसा बागेश्री आपल्या समोर येतो.किशोरी आमोणकरांचा बागेश्री व्याकुळ करतो.अमीर खां साहेबांचा बागेश्री गंभीर वाटतो.बडे गुलाम अली खां साहेबांचा बागेश्रीमधील तराणा खासच आहे.मध्य/द्रुत लयीतील सरगम ऐकणीय आहे.पंडित जसराजांचा बागेश्री सरगमसह केलेल्या स्वरांच्या भरावामुळे अगदी वेगळा भासतो.कौशिकीने गायिलेला बागेश्री लडिवाळ वाटतो.उस्ताद राशीद खान यांचा बागेश्री घरंदाज वाटतो. पंडित व्यंकटेश कुमारांच्या बागेश्रीत आळवणी दिसून येते.जावेद बशीरने गायिलेल्या बागेश्रीत विनवणी दिसते. कुमार गंधर्वांचा बागेश्री श्रोत्यांना झुलवत ठेवतो.अश्विनी भिडे,वीणा सहस्रबुद्धे,ऋजुल पाठक,गणपती भट,मंजुषा पाटील,पंडित राजन-साजन मिश्र,ओंकार दादरकर,विलियम डे,फरीद हसन-मोहम्मद अमन (जुगलबंदी), विघ्नेश ईश्वर (कर्नाटक),एम.डी. राजनाथन (कर्नाटक) या प्रत्येकाने गायिलेला बागेश्री वेगवेगळी अनुभूती देतो.
पंडित हरिप्रसाद चौरसिया यांच्या बासरीतून निघणारे बागेश्रीचे स्वर आर्त वाटतात.पंडित रविशंकर आणि उस्ताद अल्लारखां यांची धमार तालातील बागेश्रीची जुगलबंदी,उस्ताद राशीद खान (सितार), डॉ.एम.राजन (व्हायोलिन),एम.कार्तिकेयन (नागस्वरम) ,रामन बालचंद्रन (वीणा), राकेश चौरसिया (बासरी), उस्ताद विलायत खान (सितार),अभिषेक बोरकर (सरोद),पुर्बयान चॅटर्जी (सितार) अत्यंत श्रवणीय आहे.मला वाटते बहुतेक गायक/वादकांनी कधी ना कधी बागेश्री राग गायीला/वाजविला असेलच.
हा राग काफी थाटातून उत्पन्न झाला असून यात गांधार व निषाद स्वर कोमल व बाकी स्वर शुद्ध आहेत.वादी मध्यम,संवादी षड्ज.आरोहात रिषभ पंचम वर्ज असल्यामुळे जाती औडव-संपूर्ण आहे.रात्री गायिल्या जाणाऱ्या भावपूर्ण रागात याची गणना होते.
ज्याप्रमाणे शास्त्रीय संगीत गायक/वादकात हा राग प्रिय आहे.त्यापेक्षाही चित्रपट व सुगम संगीतामध्ये संगीतकारांचा आवडता आहे हे खालील उदाहरणांवरून आपल्या लक्षात येईल.पण ज्या प्रकारे नियमानुसार राग शुद्धता शास्त्रीय संगीतामधील गायक/वादक पाळतात तशी शुद्धता काही अपवाद वगळल्यास इतर गायन शैलीत पाळल्या जात नाही.
●हिंदी ...
'कैसे कटे रजनी',बंगाली चित्रपट 'शुदिस्ता पाशन' गायक अमीर खान.'चाह बरबाद करेगा' चित्रपट-शाहजहान.'जाग दर्दे इश्क जाग' चित्रपट-अनारकली.'फिर वोही शाम' चित्रपट-जहाँआरा.'हम से आया न गया' चित्रपट-देख कबीर रोया. 'आजा रे परदेसी',घडी घडी मोरा दिल धडके' चित्रपट-मधुमती.'राधा ना बोले ना बोले ना बोले रे' चित्रपट-आझाद.'दूर रहकर न करो बात करीब आ जाओ' चित्रपट-अमानत.'आओ आओ नंद के लाला' चित्रपट-रंगोली.'बेदर्दी दगाबाज' चित्रपट-ब्लफ मास्टर.'माई री मैं का से कहूँ'(बागेश्री/मालगुंजी)चित्रपट-दस्तक.'सांवली सलोनी तेरी झील सी आंखे' चित्रपट-हम सब चोर है.'अब घर आ जा' चित्रपट-हासिल.'मेरा चांद मुझे आया है नजर' चित्रपट-ये है मुंबई मेरी जान.'ऐसा क्यूँ होता है' चित्रपट-इश्क विश्क.'कहना ही क्या' चित्रपट-बॉंबे.'चाहतों का सिलसिला' चित्रपट-शब्द.'भरे नैन' चित्रपट-रा.वन.'फिर छिडी रात बात फूलों की' चित्रपट-बरसात १९८२.'सीने मे जलन' चित्रपट-गमन.
●उर्दू गझल...
'कैसे कैसे लोग हमारे दिल को जलाने आ जाते है','दिल की बात लबों पर लाकर अब तक हम दुख सहते है','एक नये मोड पे ले आये है हालात मुझे'-मेहदी हसन.'चमन में रंगे बहार उतरा','दर्दे दिल दर्दे आशना जने'-गुलाम अली,'तुम नहीं गम नहीं शराब नहीं','अब कोई बात भी मेरी'-जगजीत सिंह.
●मराठी...
'केतकीच्या बनी तिथे नाचला ग मोर','रे क्षणाच्या संगतीने मी अशी भारावले'-सुमन कल्याणपूर.'ओळखिले मी तुला','कंठातच रुतल्या ताना','जय शारदे वागेश्वरी','नाम घेता तुझे गोविंद',वनवास हा सुखाचा','तरुण आहे रात्र अजुनी'-आशा भोसले.'घनु वाजे घुणघुणा वारा वाहे रुणझुणा'-लता मंगेशकर.'पंढरीचे सुख नाही त्रिभुवनी'-पं. जितेंद्र अभिषेकी.'माझा भाव तुझे चरणी'-पं. भीमसेन जोशी.
●नाट्यगीते...
'प्रेम नच जाई','आता रंग देई मना','प्रियकर वश मजला'-बाल गंधर्व.'बहुत दिन नच भेटलो सुंदरीला'-छोटा गंधर्व.'धवल लौकिका'-प्रभाकर कारेकर.'घुमत ध्वनी का हा'-शरद जांभेकर.
मी नुकतेच माझे एक गीत बागेश्रीमध्ये स्वरबद्ध केले.माझा एक जिवलग मित्र कोविड काळात निघून गेला तेव्हा सुचलेली ही रचना मयूर महाजन या युवा गायकाने गायिली आहे. युट्युबच्या 'गीत-गझलरंग' या चॅनलवर आपण ही रचना ऐकू शकता.शब्द आहेत...
कशी वेदना विसरायची...सांग मला तू
कशा सावरू अश्रू धारा...सांग मला तू
आनंदाचे सोंग करावे लागत नाही
या दुःखाचे काय करावे...सांग मला तू
गुन्हा असा की अजाणता मन गुंतत गेले
कसे सोडवू या गुंत्याला...सांग मला तू
काळोखाच्या दरीत मन हे घुसमटलेले
कसा दूर अंधार करावा...सांग मला तू
किती अनोखे असे बंध हे शतजन्माचे
का सलतो हा रोज दुरावा...सांग मला तू
"कशी वेदना..." युट्युब लिंक...
https://youtu.be/IF-nDzQssEg
